Isportellu linguìsticu / Sportello linguistico

Normativa e giurisprudèntzia in contu de is minorias linguìsticas \ Normativa e giurisprudenza sulle minoranze linguistiche


In questa sezione si ricordano i diritti dei parlanti una minoranza linguistica storica riconosciuta dalla Legge e si inserisce una raccolta della normativa di riferimento: la Carta europea delle lingue regionali o minoritarie; la DIRETTIVA 2010/64/UE del PARLAMENTO EUROPEO E DEL CONSIGLIO del 20 ottobre 2010 sul diritto all’interpretazione e alla traduzione nei procedimenti penali; la L. 482/1999; il DPR 345/2001; la L.R. 22/2018; nonché una selezione di sentenze rilevanti della Corte Costituzionale e della Corte di Cassazione in ordine alla tutela dei diritti dei parlanti appartenenti a una minoranza linguistica riconosciuta.

Normativa e giurisprudèntzia in contu de is minorias linguìsticas / Normativa e giurisprudenza sulle minoranze linguistiche
Elenco File
IS GARANTZIAS LINGUÌSTICAS IN SU PROTZESSU PENALE (Cando si faeddat de is deretos linguìsticos de un’indagadu o de un’imputadu in unu protzedimentu penale, si podet seberare intra de is garantzias chi sa lege assegurat a chie non cumprendet e non faeddat sa limba de su protzedimentu (chi in Itàlia est s’italianu, comente prevìdidu dae s’art. 109 de su Còdighe de protzedura penale), pro amparare su deretu prus mannu a otènnere unu protzessu giustu, e is garantzias chi tenent is faeddadores chi faghent parte de una minoria linguìstica istòrica reconnota a manera ufitziale, mancari faeddet e cumprendat sa limba de su protzedimentu.
Pro su chi pertocat is garantzias pro is indagados o is imputados chi non connoschent sa limba italiana, regordamus chi sa Cunventzione europea pro s’amparu de is deretos de s’òmine e de is libertades de fundamentu previdet chi “a onni persone arrestada dda depent informare, a lestru e in una limba chi cumprendat, de su pro ite de s’arrestu e de onni imputu bogadu a càrrigu suo” (artìculu 5, comma 2) e chi onni imputadu tenet su deretu de “èssere informadu, cantu prus a lestru faghet, in una limba chi cumprendat e in manera crara e a fine a fine, in contu de sa calidade e de su pro ite de s’imputu bogadu a càrrigu suo” (artìculu 6, comma 3, lìtera a) e de “si fàghere agiudare gratis dae un’intèrprete si non cumprendet o non faeddat sa limba sa limba impreada in s’udièntzia” (artìculu 6, comma 3, lìtera e). Custos deretos faghent parte, prus in generale, de su deretu a sa defensa, prevìdidu dae is artìculos 47 e 48 de sa Carta de is deretos de fundamentu de s’Unione Europea.
B’est fintzas sa Diretiva 2010/64/UE, chi apostìvigat normas in contu de su deretu a s’interpretatzione e a sa tradutzione in is protzedimentos penales e in is protzedimentos de esecutzione de unu mandatu de arrestu europeu pro is indagados o is imputados chi non faeddant o chi non cumprendent sa limba de su protzedimentu (art. 1). Custu deretu pertocat a totu is persones chi ischint dae is autoridades cumpetentes de èssere indagadas o imputadas pro carchi reatu, e ddis abarrat fintzas a s’agabbu de su protzedimentu, est a nàrrere fintzas a sa detzisione definitiva chi istabilesset si ant fatu o nono su reatu (art. 2).
S’Istadu italianu at retzidu is disponimentos de sa Diretiva 2010/64/UE cun su Decretu legislativu 4 de martzu de su 2014, n. 32, chi at mudadu unos cantos artìculos de su Còdighe de protzedura penale (art. 1), de is Disponimentos de atuatzione de su Còdighe de protzedura penale (art. 2) e de su Testu ùnicu in matèria de is ispesas de giustìtzia.
Pro su chi pertocat imbetzes is garantzias pro is indagados o is imputados chi faghent parte de una minoria linguìstica istòrica reconnota a manera ufitziale, s’artìculu 109, comma 2, de su Còdighe de protzedura penale narat chi
“In dae in antis de s’autoridade giuditziària chi tenet cumpetèntzia de primu gradu o de apellu in unu territòriu in ue s’agatat una minoria linguìstica reconnota, a su tzitadinu italianu chi faghet parte de custa minoria, si ddu domandat, dd’interrogant o dd’esàminant in sa limba materna sua e su verbale est iscritu fintzas in custa limba. In sa pròpia limba si fùrriant is atos de su protzedimentu chi pertocant a custu tzitadinu a pustis de sa domanda cosa sua. Abarrant sarvos is àteros deretos prevìdidos dae leges ispetziales e dae cunventziones internatzionales”,
mentras su comma 3 agiunghet chi
“Is disponimentos de custu artìculu bolent respetados, pro non torrare a nudda su protzedimentu”.
In fines, s’art. 9, comma 3, de sa Lege 15 de nadale de su 1999, n. 482, previdet chi
“In is protzedimentos in dae in antis de su giùighe de paghe est permìtidu s’impreu de sa limba amparada. Abarrant firmos is disponimentos prevìdidos dae s’art. 109 de su Còdighe de protzedura penale”.
Ma su deretu de un’indagadu o de un’imputadu chi faghet parte de una minoria linguìstica istòrica reconnota a manera ufitziale dae s’Istadu de otènnere s’assistèntzia linguìstica in sa limba sua e fintzas sa bortadura de is atos de su protzedimentu est cunfirmadu in custos ùrtimos annos dae una filera longa de pronuntziamentos de sa Corte Soberana de Cassatzione, chi – prus de una borta – at craridu e apostivigadu chi
“[…] su tzitadinu italianu chi faghet parte de una minoria linguìstica reconnota, a intro de ònnia protzedimentu pùblicu chi ddu pertocat (siat de calidade amministrativa o giuditziària, penale o tzivile), tenet su deretu de èssere interrogadu o esaminadu in sa limba materna sua e de otènnere su verbale iscritu in custa limba. In prus, tenet su deretu de retzire furriados in cussa limba, a pena de annuddare su protzedimentu, is atos chi ddi pertocant a pustis chi dd’at domandadu a s’autoridade chi contivìgiat su protzedimentu”
(Cassatzione penale, Setzione n. IV, sentèntzia n. 51812/2014).
Pro ddi pòdere reconnòschere custu deretu, su tzitadinu ddu depet domandare a manera crara e depet frunire sa prova chi in su territòriu in ue tenet sa residèntzia si faeddat sa limba de minoria e, duncas, agatant aplicu is disponimentos de amparu de sa limba, cunforma a su chi previdet s’art. 3 de sa Lege 482/1999.
Tocat fintzas a regordare chi sa Corte Costitutzionale at sutaliniadu chi
“[…] sa limba de ònnia grupu ètnicu est unu piessignu de fundamentu de s’idea costitutzionale de minoria ètnica, de tale manera chi su Costituente aiat inditadu custa minoria comente a “minoria linguìstica”. Comente a parte de importu de s’identidade culturale e comente a aina primàrgia pro nd’espressare is valores e, duncas, pro assegurare sa sighidura de sa sienda ispirituale de ònnia minoria ètnica, su deretu a impreare sa limba materna in sa comunidade de apartenèntzia est una fache chi non si podet transire de s’amparu costitutzionale de is minorias ètnicas, acapiada a is printzìpios soberanos de sa Costitutzione (si càstient is sentèntzias n. 312 de su 1983, n. 289 de su 1097 e n. 768 de su 1988): a su printzìpiu pluralìsticu reconnotu dae s’art. 2 (“Sa Repùblica reconnoschet e garantit is deretos non violàbiles de s’òmine […] in is formatziones sotziales”), a su printzìpiu de su èssere totus che a pare in dae in antis de sa lege, asseguradu dae s’art. 3, comma primu (“Totu is tzitadinos tenent dignidade sotziale che a pare e sunt aguales in dae in antis de sa lege, sena de sèberos […] de limba […]), e a su printzìpiu de giustìtzia sotziale e de isvilupu prenu de sa personalidade umana in sa vida de sa comunidade, asseguradu dae s’art. 3, comma su de duos (“Est tarea de sa Repùblica su de nde bogare is impèigos de calidade econòmica e sotziale, chi, ponende làcanas in realidade a sa libertade e a su èssere che a pare de is tzitadinos, impèigant s’isvilupu prenu de sa personalidade umana […]”)”.
(Corte Costitutzionale, sentèntzia n. 62 de su 24 de freàrgiu de su 1992)
Cun custas premissas, su giùighe de is leges at sutaliniadu chi
“Cunforma a is printzìpios costitutzionales e de deretu internatzionale remonados immoe, non ddoe at duda peruna chi s’amparu de una minoria linguìstica reconnota s’acumprit de su totu, pro su chi pertocat s’impreu de sa limba materna dae parte de chie faghet parte de cussa minoria, cando si permitit a custas persones, in su territòriu in ue bivet sa minoria linguìstica issoro, de non dèpere a mala bògia impreare una limba diferente dae cussa materna in is relatas cun is autoridades pùblicas.
Custa espressada tenet unu valore particulare pro su chi pertocat s’impreu de sa limba materna in dae in antis de s’autoridade giuditziària, pro ite ca in custas relatas acontesset semper un’interferèntzia de custu amparu cun sa garantzia costitutzionale de is deretos non violàbiles de sa defensa e, prus a fine, cun su deretu a àere unu protzessu regulare (art. 24 de sa Costitutzione). Interferèntzia – bolet sutaliniadu – e non cointzidèntzia o acabiddadura cun s’amparu chi naschet dae su reconnoschimentu de sos deretos de sa defensa, pro ite ca, mentres custu serbit pro assegurare chi si cumprendant bene totu is chistiones de su protzessu, cumprensione chi si podet pensare chi manchet cando s’interessadu non connoschet bene sa limba ufitziale de su protzessu (su chi acontesset a un’istràngiu), a s’imbesse sa garantzia de s’impreu de sa limba materna dae parte de chie faghet parte de una minoria linguìstica reconnota est, comente si siat, sa cunsighèntzia de un’amparu costitutzionale ispetziale reconnotu a su patrimòniu culturale de unu grupu ètnicu particulare e, duncas, non b’intrat si su faeddadore connoschet o nono sa limba ufitziale (si càstiet sa sentèntzia n. 28 de su 1982)”.
(Corte Costitutzionale, sentèntzia n. 62 de su 24 de freàrgiu de su 1992)
Su deretu a impreare sa limba materna dae parte de is chi faghent parte de una minoria linguìstica in is relatas issoro cun is autoridades giuditziàrias locales, duncas, segundu s’argumentatzione coerente de sa Corte Costitutzionale, gosat de sa cobertura costitutzionale generale prevìdidu dae s’art. 6 de sa Costitutzione, e podet serbire a pònnere cambas a domandas sugetivas efetivas e chi si podent cumprire si si sunt adotadas normas de atuatzione adatas e si si sunt cuncordadas is istruturas istitutzionales de organizatzione chi serbint. Pro su chi pertocat custa ùrtima cosa, comente si siat, no est indispensàbile a tènnere normas de atuatzione ispetzìficas, sende chi bastat chi ddoe siant istitutos o istruturas de organizatzione de aplicu generale chi si podent impreare pro fàghere a manera chi su deretu asseguradu dae sa Costitutzione siat efetivu e si nde potzat gosare a berus. (a.i.g.)

Inoghe a suta s'agatat totu sa normativa remonada:
- Cunventzione europea pro s’amparu de is deretos de s’òmine e de is libertades de fundamentu
- Carta de is deretos de fundamentu de s’Unione Europea
- Diretiva 2010/64/UE
- Decretu legislativu 4 de martzu de su 2014, n. 32
- Còdighe de protzedura penale, art. 109
- Lege 15 de nadale de su 1999, n. 482
- Cassatzione penale, Setzione n. IV, sentèntzia n. 51812/2014
- Corte Costitutzionale, sentèntzia n. 62 de su 24 de freàrgiu de su 1992)
Scarica il file in formato PDF - 694 Kb
Cunventzione europea pro s’amparu de is deretos de s’òmine e de is libertades de fundamentu (Cunventzione europea pro s’amparu de is deretos de s’òmine e de is libertades de fundamentu)Scarica il file in formato PDF - 1260 Kb
Carta de is deretos de fundamentu de s’Unione Europea (Carta de is deretos de fundamentu de s’Unione Europea)Scarica il file in formato PDF - 1026 Kb
Diretiva 2010/64/UE (Diretiva 2010/64/UE)Scarica il file in formato PDF - 741 Kb
Decretu legislativu 4 de martzu de su 2014, n. 32 (Decretu legislativu 4 de martzu de su 2014, n. 32)Scarica il file in formato PDF - 88 Kb
Còdighe de protzedura penale, artìculu 109 (Còdighe de protzedura penale, artìculu 109)Scarica il file in formato PDF - 394 Kb
Lege 15 de nadale de su 1999, n. 482 (Lege 15 de nadale de su 1999, n. 482)Scarica il file in formato PDF - 107 Kb
Cassatzione penale, Setzione n. IV, sentèntzia n. 51812/2014 (Cassatzione penale, Setzione n. IV, sentèntzia n. 51812/2014)Scarica il file in formato PDF - 402 Kb
Corte Costitutzionale, sentèntzia n. 62 de su 24 de freàrgiu de su 1992 (Corte Costitutzionale, sentèntzia n. 62 de su 24 de freàrgiu de su 1992)Scarica il file in formato PDF - 6207 Kb
Sa normativa pro s’amparu de is minorias linguìsticas (Presentamus inoghe sa normativa internatzionale, istatale e regionale prus de importu pro s’amparu de is minorias linguìsticas.
Su 5 de onniasantu de su 1992 , in Istrasburgu, ant aprovadu sa “Carta europea de is limbas regionales o minoritàrias”, unu tratadu abertu a sa firma de is Istados membros e a s’adesione de is Istados non membros. Sa Carta previdet s’amparu e su promovimentu de is limbas istòricas regionales e de minoria. Su documentu naschet, a un’ala, pro favorèssere s’allogamentu e s’isvilupu de su connotu e de su patrimòniu culturale europeu, a s’àtera, pro amparare su respetu de su deretu chi balet semper e chi est reconnotu in totu su mundu de impreare una limba regionale o de una minoria linguìstica in sa vida privada e pùblica. S’Itàlia at firmadu sa “Carta” su 27 de làmpadas de su 2000, ma oe in die su Parlamentu italianu non dd’at ratificada ancoras e, duncas, in su Paisu nostru no est intrada in vigèntzia.
In Itàlia, s’amparu de is minorias linguìsticas est prevìdidu dae s’art. 6 de sa Costitutzione, chi narat chi “Sa Repùblica amparat cun normas aposta is minorias linguìsticas”. Is “normas aposta” sunt essidas cun sa Lege 15 de nadale de su 1999, n. 482 (“Normas in contu de s’amparu de is minorias linguìsticas istòricas”), sighida dae su DPCM 2 de maju de su 2001, n. 345 (“Regulamentu de aplicu de sa lege 15 de nadale de su 1999, n. 482, chi giughet normas in contu de s’amparu de is minorias linguìsticas istòricas”).
In Sardigna, in fines, tenimus sa Lege regionale 3 de trìulas de su 2018, n. 22, intitulada “Disciplina de sa polìtica linguìstica regionale”. (a.i.g.)

Alliongiada s’agatat totu sa normativa remonada:
- Costitutzione de sa Repùblica Italiana
- Carta europea de is limbas regionales o minoritàrias de su 5 de onniasantu de su 1992
- Lege 15 de nadale de su 1999, n. 482
- D.P.R. 2 de maju de su 2001, n. 345
- Lege regionale 3 de trìulas de su 2018, n. 22)
Scarica il file in formato PDF - 417 Kb
Costitutzione de sa Repùblica Italiana (Sa Costitutzione de sa Repùblica Italiana)Scarica il file in formato PDF - 1185 Kb
Carta europea de is limbas regionales o minoritàrias de su 5 de onniasantu de su 1992 (Sa Carta europea de is limbas regionales o minoritàrias de su 5 de onniasantu de su 1992)Scarica il file in formato PDF - 156 Kb
Lege 15 de nadale de su 1999, n. 482 (Sa Lege 15 de nadale de su 1999, n. 482)Scarica il file in formato PDF - 107 Kb
D.P.R. 2 de maju de su 2001, n. 345 (Su D.P.R. 2 de maju de su 2001, n. 345)Scarica il file in formato PDF - 107 Kb
Lege regionale 3 de trìulas de su 2018, n. 22 (Sa Lege regionale 3 de trìulas de su 2018, n. 22)Scarica il file in formato PDF - 290 Kb